مرکز توسعه تجارت الکترونیکی که به مرکز تتا معروف است، گزارشی را از وضعیت تجارت الکترونیک ایران در سال ۱۴۰۳ منتشر کرده است. در این گزارش، شاخص‌های تجارت الکترونیکی در سه دسته «زیرساخت تجارت الکترونیکی»، «عملکرد تجارت الکترونیکی» و «جمعیت‌شناسی و روش‌های تجارت الکترونیکی» مورد ارزیابی قرار گرفته است. این گزارش نگاهی کلی به وضعیت تجارت الکترونیک در کشور انداخته و داده‌های قابل توجهی را ارائه می‌کند.
آمارهای مرکز تتا حاکی از آن است که در سال ۱۴۰۳، ارزش معاملات تجارت الکترونیک کشور با توجه به افزایش ضریب نفوذ اینترنت و تلفن همراه در کشور، ۷۳ درصد رشد داشته است. با ۴/۷ میلیارد معامله تجاری در سال ۱۴۰۳، ارزش معاملات تجارت الکترونیک ایران به ۵۵۰۰ همت رسیده است. این داده‌ها، نشان‌دهنده رشد تجارت الکترونیک کشور از زوایای گوناگون است اما آیا واقعاً اوضاع تجارت الکترونیک کشور خوب است؟؟ تتا که با صدور اینماد شناخته می‌شود اعلام کرده که در سال گذشته، تعداد فروشگاه‌های آنلاین و کسب‌وکارهای اینترنتی دارای اینماد ۴۸ درصد افزایش یافته‌اند و در حال حاضر ۶۶ درصد از واحدهای تجاری دارای اینماد در زمینه فروش کالا کار می‌کنند.
در این گزارش، ۸ شاخص در دسته‌بندی زیرساخت تجارت الکترونیکی مورد بررسی قرار گرفته است. در عملکرد تجارت الکترونیک ۹ شاخص و در جمعیت‌شناسی و روش‌های تجارت الکترونیکی نیز ۱۹ شاخص مورد ارزیابی قرار گرفته است. گفته می‌شود وضعیت شبکه ارتباطی و زیرساخت فناوری اطلاعات از مهم‌ترین عوامل توسعه تجارت الکترونیکی شرکت‌ها هستند.
در این گزارش، آمارهایی از نت‌ورک‌ردینس ۲۰۲۴ آمده که رتبه ایران از نظر شاخص آمادگی شبکه را ۷۹ اعلام کرده است. ایران در این زمینه از ۱۰۰ امتیاز توانسته ۴۵/۵۱ امتیاز را دریافت کند. کشورهایی که در این زمینه رتبه‌ی خوبی به دست آورده‌اند، آمریکا، سنگاپور و امارات متحده عربی هستند. آمریکا بالاترین امتیاز را در شاخص آمادگی شبکه دریافت کرده و رتبه نخست را در جهان دارد. سنگاپور رتبه دوم جهانی و برترین در میان کشورهای آسیا و اقیانوسیه‌ست و امارات با رتبه ۲۸ جهانی در میان کشورهای عربی اول است.
جالب است بدانیم شاخص آمادگی شبکه یا NRI که در این گزارش نیز به آن اشاره شده است، بـه چهـار زیرشـاخص تقسیم می‌شود که فنـاوری، مـردم، حکمرانی و ضریب تاثیـر هستند. در حالی که ضریب نفوذ تلفن همراه و تلفن همراه هوشمند در کشور در حال افزایش است، چالش‌های موجود در حوزه تجارت الکترونیک سبب شده تا اوضاع تجارت الکترونیک کشور، آن‌طور که باید و شاید بهبود پیدا نکند.
افزایش ۷۳ درصدی ارزش معاملات تجارت الکترونیک نسبت به سال ۱۴۰۲
مرکز تتا با استفاده از داده‌های بانک مرکزی از مبلغ تراکنش‌های خرید، میزان تغییر ارزش معاملات تجارت الکترونیک را ارزیابی کرده است. همچنین، به‌دلیل نبود داده‌های مستقیم از مبلغ پرداخت‌های کارت‌به‌کارت، واریز به حساب، کارت‌خوان و پرداخت در محل یا COD، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از طریق روش‌های نمونه‌گیری، سهم این روش‌های پرداختی را تخمین زده است.
نکته اما اینجاست که نمی‌توانیم از افزایش ارزش معاملات تجارت الکترونیک خوشحال باشیم و آن را دستاوردی تازه برای اقتصاد دیجیتال کشور تلقی کنیم. چراکه با توجه به تورم بالایی که در کشور وجود دارد، بسیاری از کالاها جهش قیمتی زیادی داشته‌اند. در نتیجه، نمی‌توانیم بگوییم به‌خاطر این‌که ارزش معاملات در سال ۱۴۰۳ به ۵۵۰۰ همت رسیده و نسبت به سال ۱۴۰۲ رشدی ۷۳ درصدی داشته، بازار تجارت الکترونیک نیز در مدار رشد قرار دارد. با این‌حال، فروشگاه‌های آنلاین و کسب‌وکارهای فعال در این حوزه، در تلاش هستند تا سهم بیشتری از این بازار بگیرند.
از دیگر بخش‌های این گزارش می‌توان به مقایسه ارزش معاملات بخش تجارت الکترونیک با سایر معاملات انجام‌شده در شبکه شاپرک اشاره کرد. در این گزارش، سهم سایر معاملات شبکه شاپرک در سال گذشته تنها ۲۶ درصد رشد داشته است در حالی که ارزش معاملات تجارت الکترونیک با رشدی ۷۳ درصد روبه‌رو بوده است.
در گزارش تجارت الکترونیک ایران در سال ۱۴۰۳، رشد تجارت الکترونیک در شرایط تورمی، اتفاق مثبتی تلقی شده و پژوهشگران مرکز تتا در آن به تغییر رفتار مصرف‌کنندگان و افزایش خرید آنلاین حتی با وجود افزایش قیمت آن‌ها اشاره کرده‌اند. در بخشی از این گزارش نوشته شده: «تجـارت الکترونیکـی در ایـران علاوه‌بر تاثیرپذیری از تغییرات اقتصادی، به‌طور مستمر در حـال توسـعه و گسـترش اسـت و انتظـار مـی‌رود کـه ایـن رشـد در آینـده نیـز ادامـه یابـد.»
تجارت الکترونیک؛ از تامین سرمایه تا تحویل کالا به مشتری
یکی از موضوعات کلیدی در تجارت الکترونیک، مسئله تامین سرمایه است. طبق آمارهای مرکز تتا، تامین سرمایه در اکثر کسب‌وکارهای ایرانی از طریق منابع شخصی انجام می‌شود. سایر روش‌های تامین سرمایه مانند تامین مالی جمعی، شتاب‌دهی و منابع دولتی سهم کمی در این زمینه دارند. این در حالی است که اگر سهم سرمایه‌گذاری و شتاب‌دهی افزایش یابد، می‌توان نسبت به رشد تجارت الکترونیک در کشور امیدوار بود.
کسب‌وکارهای حوزه تجارت الکترونیک، محصولاتشان را در کانال‌های متنوعی به‌فروش می‌رسانند یا از طریق شبکه‌های اجتماعی به تبلیغ این محصولات می‌پردازند. در پژوهش اخیر مرکز توسعه تجارت الکترونیکی، بیش از ۵۴ درصد کسب‌وکارهای ایرانی، خدمات و محصولاتشان را علاوه‌بر وب‌سایت رسمی‌شان از طریق پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی تبلیغ می‌کنند و به فروش می‌رسانند. این در حالی است که سهم پیام‌رسان‌های داخلی از این بازار، فقط ۲۱/۲ درصد است.
شرکت‌های فعال در حوزه تجارت الکترونیک با توجه به نیاز مشتریانشان از روش‌های پرداختی متفاوتی استفاده می‌کنند. روش‌های متنوع پرداخت علاوه‌بر جلب اعتماد مشتریان و تبدیل آن‌ها به مشتریان وفادار، می‌تواند به افزایش رضایت آن‌ها و فروش بیشتر نیز کمک کند. بسیاری از کسب‌وکارهای آنلاین ایرانی که حدود ۶۲/۷ درصد را تشکیل می‌دهند، از درگاه‌های پرداخت استفاده می‌کنند. واریز به حساب یا کارت‌به‌کارت ۲۳/۹ درصد از پرداختی‌های بازار تجارت الکترونیک را به خود اختصاص می‌دهند. پرداخت در محل یا COD سهم کمتری را نسبت به سایر روش‌ها داشته‌اند. پرداخت در محل توسط ماموران پست ۴/۸ درصد و توسط نماینده کسب‌وکارها ۸/۶ درصد است. گفته می‌شود ۶۹ درصد از کسب‌وکارهای بازار تجارت الکترونیک از بیش از یک روش پرداختی استفاده می‌کنند.
در روش‌های ارسال و تحویل کالا نیز ۴۱/۵ درصد از کسب‌وکارهای تجارت الکترونیک از بیش از یک روش ارسال استفاده می‌کنند. داده‌هایی که در این گزارش آمده حاکی از آن است که سهم پست از بازار تجارت الکترونیک ۲۹/۶ درصد، سهم شرکت‌های توزیع ۱۹/۲ درصد و سهم شرکت‌های پست خصوصی ۳ درصد اعلام شده است.
رابطه تجارت الکترونیک با تغییر سبک زندگی؛ سهم زنان در بازار تجارت آنلاین چقدر است؟
براساس گزارش مرکز تتا از بازار تجارت الکترونیک ایران در سال ۱۴۰۳، بیش از ۶۶ درصد از واحدهای تجارت الکترونیک ایران که دارای اینماد هستند در زمینه فروش کالا فعالیت می‌کنند و سهم لجستیک و انبارداری از این بازار فقط ۰/۹ است.
در حوزه فروش نیز، فروشگاه‌هایی که کالاهای پوشیدنی و وسایل شخصی را به‌فروش می‌رسانند ۳۹/۶ درصد است. فروشگاه‌های تجهیزات و ماشین‌آلات ۱۶/۸ درصد، کالاهای دارویی و آرایشی و بهداشتی ۱۳/۱ درصد، کالاهای فرهنگی، تفریحی ۹/۱ درصد، مواد خوراکی ۸/۹ درصد، فروشگاه‌های مرتبط با کالاهای کشاورزی و ساختمانی ۶/۴ و فروشگاه‌های تخصصی در زمینه لوازم خودرو ۵/۶ درصد را به‌خود اختصاص می‌دهند. داده‌های مرکز تتا نشان می‌دهد که ۰/۴ درصد از کسب‌وکارهایی که در زمینه فروش کالا فعالیت می‌کنند، فروشگاه‌های غیرتخصصی کالا هستند.
مدل آنلاین-آفلاین یکی دیگر از موضوعات مورد بررسی در گزارش تجارت الکترونیک ایران بود. طبق این آمارها،۳۷ درصد از فروشگاه‌های حضوری برای توسعه کسب‌وکارشان اقدام به راه‌اندازی فروشگاه اینترنتی خود کرده‌اند. ۷ درصد از فروشگاه‌های آنلاین نیز به این نتیجه رسیده‌‌اند که برای ارتباط مستقیم با مشتریانشان به فروشگاه حضوری نیاز دارند و اقدام به راه‌اندازی آن کرده‌اند.
البته تمام کسب‌وکارهای آنلاین، فروشگاه فیزیکی ندارند و بالعکس. براساس آمارهای تتا ۳۴ درصد از کسب‌وکارهای خانگی به‌طور کامل آنلاین هستند. ۲۲ درصد نیز خدماتشان را به‌صورت آنلاین ارائه می‌کنند اما در محیطی اداری مشغول به فعالیت هستند. تنوع مدل‌های کسب‌وکاری سبب شده تا فروشگاه‌های آنلاین، مزایای رقابتی متنوعی را برای افزایش رضایت مشتریانشان داشته باشند.
از دیگر موضوعات قابل تامل در این گزارش، می‌توان به تغییر سبک زندگی مردم و افزایش مصرف کالاهای ایرانی اشاره کرد. طبق آمارهای منتشر شده، بیش از ۵۶ درصد کسب‌وکارهای آنلاین اعلام کرده‌اند که ۷۰ درصد کالاهایشان ایرانی است. این مسئله از تامل‌برانگیز است چون نمی‌توان به‌طور دقیق گفت که افزایش خرید محصولات داخلی نشان‌دهنده کاهش قدرت مردم است یا ذائقه مردم برای خرید تولیدات ملی تغییر کرده است.
در پایان، گزارش‌های تتا نشان می‌دهد که براساس آمار اینمادهـای صـادر شـده در سـال ۱۴۰۳، سهم زنان از مالکیت واحدهای تجـارت الکترونیکـی حدود ۲۸ درصد است. داده‌ها حاکی از رشد ۳ درصدی سهم زنان در تجارت الکترونیک نسبت به سال ۱۴۰۲ است. سـهم زنان از مجمـوع صاحبـان کسـب‌وکارهای دارای اینمـاد فعـال ۲۲ درصد و سهم مردان ۷۸ درصد بوده است. در سال ۱۴۰۲، آقایان ۸۱ درصـد از بازار تجارت آنلاین را در اختیار داشتند و سهم زنان فقط ۱۹ درصـد بــوده است. این در حالی‌ست که اگر کسب‌وکارهای خانگی، کسب‌وکارهای تجارت اجتماعی و سایر بخش‌های تجارت الکترونیک مورد بررسی قرار گیرد، به آمارهای دقیق‌تری از مشارکت زنان در بازار تجارت آنلاین می‌رسیم.
