~۴۰٪
کسب‌وکارهای آنلاین با اختلال جدی یا تعطیلی مواجه شده‌اند.
بر اساس نظرسنجی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران (مهر ۱۴۰۱) که نشان داد ۵۰ تا ۷۵ درصد فروش کسب‌وکارهای اینترنتی کاهش یافته و ۴۱٪ شرکت‌ها ۲۵ تا ۵۰٪ و ۴۷٪ بیش از ۵۰٪ کاهش درآمد داشته‌اند.
+۹ میلیون
کسب‌وکار معیشت خود را وابسته به شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده می‌دانند.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران و اظهارات مسئولان، ۹ تا ۱۰ میلیون نفر در ایران معیشت خود را وابسته به فضای مجازی، به ویژه پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، می‌دانند.
~۸ میلیارد دلار
خسارت سالانه به اقتصاد ایران بر اثر محدودیت‌های اینترنتی (تخمین)
تخمین‌ها بر اساس گزارش‌هایی از جمله انجمن کسب‌وکارهای اینترنتی (زیان ساعتی ۱.۵ میلیون دلار) و NetBlocks (زیان روزانه ۹.۵ میلیون دلار) که مجموع سالانه آن به میلیاردها دلار می‌رسد.
۱. آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی
فیلترینگ اینترنت تنها یک محدودیت فنی نیست، بلکه یک ترمز بزرگ برای رشد اقتصادی و یک عامل فرسایش سرمایه اجتماعی است. این بخش به بررسی ابعاد مختلف این آسیب‌ها، از کاهش درآمد کسب‌وکارها تا تشدید مهاجرت نخبگان می‌پردازد.
وابستگی کسب‌وکارها به پلتفرم‌های فیلترشده
بخش بزرگی از اقتصاد دیجیتال ایران بر بستر شبکه‌های اجتماعی شکل گرفته بود که اکنون فیلتر یا با محدودیت شدید روبرو هستند. این نمودار نشان می‌دهد که اینستاگرام و واتس‌اپ تا چه حد در فروش و ارتباط با مشتریان حیاتی بوده‌اند.
بر اساس گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، اتاق بازرگانی تهران و نظرسنجی‌های انجام شده توسط پلتفرم‌های تحلیلی مانند دیتاک از کسب‌وکارهای فعال در فضای مجازی (۱۴۰۱-۱۴۰۲).
آمار مهاجرت نخبگان و متخصصان (سالانه)
محدودیت‌های اینترنتی، ناامیدی از آینده شغلی و کاهش کیفیت زندگی دیجیتال، از دلایل اصلی افزایش مهاجرت نیروی کار متخصص، به ویژه در حوزه فناوری اطلاعات است. این روند، به معنای از دست دادن سرمایه‌های انسانی ارزشمند برای کشور است.
داده‌های تخمینی بر اساس گزارش‌های رصدخانه مهاجرت ایران، صندوق بین‌المللی پول (IMF) و تحلیل‌های رسانه‌های بین‌المللی در مورد روند مهاجرت از ایران.
تأثیر فیلترینگ بر ترافیک پستی و کسب‌وکارها
محمود لیایی، مدیرعامل شرکت ملی پست، در مهر ۱۴۰۱ (اکتبر ۲۰۲۲) اعلام کرد که پس از فیلترینگ اینستاگرام، یک‌سوم از درآمد و ترافیک پستی شرکت ملی پست که از طریق شبکه‌های اجتماعی انجام می‌شد، کاهش یافته است. با توجه به اینکه شرکت ملی پست در سال ۱۴۰۱ حدود ۳۵۰ میلیون مرسوله جابجا کرده است، این کاهش یک‌سومی معادل از دست رفتن تقریبی ۱۱۶ میلیون مرسوله پستی در سال (حدود ۳۲۰ هزار مرسوله در روز) است. اگر فرض کنیم هر کسب‌وکار آنلاین کوچک به‌طور متوسط روزانه ۲ مرسوله ارسال می‌کرده، این کاهش ترافیک پستی می‌تواند نشان‌دهنده آسیب دیدن معیشت حدود ۱۶۰ هزار کسب‌وکار باشد که بخش قابل توجهی از کسب‌وکاای وابسته به اینترنت را شامل می‌شود.
اظهارات محمود لیایی، مدیرعامل شرکت ملی پست، در مهر ۱۴۰۱ (اکتبر ۲۰۲۲) به نقل از خبرگزاری‌ها و وب‌سایت‌های خبری. آمار کل مرسولات پستی سال ۱۴۰۱ از گزارش‌های رسمی شرکت ملی پست و رسانه‌های معتبر (مانند مشرق نیوز و کارنگ) استخراج شده است. تخمین کسب‌وکارهای آسیب‌دیده بر اساس این آمار و فرضیات منطقی انجام شده است.
تاثیر آنی فیلترینگ اینستاگرام بر لجستیک و خرده‌فروشی آنلاین
فیلترینگ اینستاگرام در مهر ۱۴۰۱ (سپتامبر ۲۰۲۲) شوک بزرگی به بخش لجستیک و خرده‌فروشی آنلاین وارد کرد که به شدت به این پلتفرم وابسته بودند. این نمودار، سقوط ناگهانی ترافیک پستی را در پی این رویداد نشان می‌دهد.
داده‌ها بر اساس اظهارات محمود لیایی، مدیرعامل شرکت ملی پست در مهر ۱۴۰۱، مبنی بر کاهش یک‌سومی ترافیک پستی پس از فیلترینگ اینستاگرام. آمار کل مرسولات سالیانه شرکت ملی پست (حدود ۳۵۰ میلیون مرسوله در سال ۱۴۰۱) برای تخمین مرسولات روزانه استفاده شده است.
۲. ایران در آینه جهان دیجیتال
کیفیت و آزادی اینترنت از شاخص‌های کلیدی توسعه در دنیای امروز است. جایگاه ایران در این شاخص‌ها نه تنها وضعیت فعلی را نشان می‌دهد، بلکه چشم‌انداز آینده دیجیتال کشور را نیز ترسیم می‌کند. در این بخش، وضعیت ایران با سایر کشورها مقایسه می‌شود.
رتبه سرعت اینترنت موبایل (کشورهای منطقه)
سرعت اینترنت یکی از زیرساخت‌های اصلی برای هرگونه فعالیت اقتصادی و اجتماعی آنلاین است. این نمودار جایگاه ایران را در مقایسه با برخی کشورهای منطقه نشان می‌دهد و فاصله قابل توجهی را آشکار می‌کند.
گزارش‌های ماهانه وب‌سایت Speedtest.net توسط Ookla (داده‌های میانگین مربوط به اوایل سال ۲۰۲۴).
رابطه شاخص آزادی اینترنت و شاخص فلاکت
این نمودار پراکندگی، رابطه احتمالی بین محدودیت اینترنت (نمره پایین‌تر به معنای آزادی کمتر) و شاخص فلاکت (مجموع نرخ تورم و بیکاری) را در چند کشور منتخب بررسی می‌کند. ایران در وضعیتی نامطلوب از هر دو شاخص قرار دارد.
شاخص آزادی اینترنت از گزارش Freedom on the Net توسط Freedom House. شاخص فلاکت بر اساس داده‌های بانک جهانی و مرکز آمار ایران. داده‌ها به صورت شماتیک برای نمایش رابطه ترسیم شده‌اند.
۳. مقایسه با کشورهای حوزه خلیج فارس در شاخص‌های دیجیتال
کشورهای حوزه خلیج فارس سرمایه‌گذاری قابل توجهی در زیرساخت‌های دیجیتال و توسعه اقتصاد مبتنی بر فناوری انجام داده‌اند. مقایسه ایران با این کشورها در شاخص‌های کلیدی دیجیتال، فاصله و فرصت‌های از دست رفته را به وضوح نشان می‌دهد.
نرخ نفوذ اینترنت (۲۰۲۴)
درصد جمعیت استفاده‌کننده از اینترنت، نشان‌دهنده دسترسی عمومی به این فناوری است. ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو منطقه، فاصله قابل توجهی دارد.
داده‌های تخمینی بر اساس گزارش‌های ITU و Statista (۲۰۲۴).
سرعت متوسط دانلود موبایل (۲۰۲۴)
سرعت اینترنت موبایل برای دسترسی به خدمات آنلاین و تجارت الکترونیک حیاتی است. کشورهای حاشیه خلیج فارس در این زمینه پیشتاز هستند.
داده‌های تخمینی بر اساس گزارش‌های Speedtest.net توسط Ookla (۲۰۲۴).
اندازه بازار تجارت الکترونیک (میلیارد دلار، ۲۰۲۴)
حجم کلی بازار تجارت الکترونیک نشان‌دهنده پویایی اقتصاد دیجیتال است. ایران با وجود جمعیت زیاد، به دلیل محدودیت‌ها، سهم بسیار کمتری دارد.
داده‌های تخمینی بر اساس گزارش‌های Statista و eMarketer (۲۰۲۴).
۴. گاه‌شمار محدودیت‌ها و قوانین
روند فیلترینگ در ایران یک رویداد ناگهانی نبوده، بلکه فرآیندی تدریجی و رو به تشدید بوده است. این گاه‌شمار، مهم‌ترین رویدادها در زمینه محدودیت‌های اینترنتی و تلاش‌ها برای قانون‌گذاری در این حوزه را به تصویر می‌کشد.
۱۳۸۸
فیلترینگ گسترده پس از انتخابات
در پی اعتراضات پس از انتخابات ریاست جمهوری، فیسبوک، توییتر و یوتیوب به طور گسترده فیلتر شدند. این نقطه آغازی بر محدودیت دائمی شبکه‌های اجتماعی محبوب جهانی در ایران بود.
۱۳۹۱
تصویب قانون جرایم رایانه‌ای
این قانون چارچوب حقوقی برای برخورد با محتوای آنلاین را فراهم کرد و مبنای بسیاری از اقدامات بعدی برای فیلترینگ و مسدودسازی وب‌سایت‌ها و سرویس‌ها شد.
۱۳۹۶
فیلترینگ تلگرام
پس از دوره‌ای از محدودیت‌های موقت، پیام‌رسان محبوب تلگرام که نقش مهمی در ارتباطات و کسب‌وکارها داشت، به دستور قضایی فیلتر شد.
آبان ۱۳۹۸
قطعی تقریبا کامل اینترنت
در واکنش به اعتراضات سراسری، اینترنت کشور برای نزدیک به یک هفته به طور کامل قطع شد که شدیدترین نوع محدودیت اینترنتی اعمال شده در ایران تا آن زمان بود.
۱۳۹۹ - ادامه دارد
ارائه و بررسی "طرح صیانت"
طرح "صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی" با هدف افزایش کنترل بر اینترنت و پلتفرم‌های بین‌المللی ارائه شد که با مخالفت گسترده کاربران و نهادهای صنفی روبرو شد.
شهریور ۱۴۰۱
فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ
در پی اعتراضات پس از درگذشت مهسا امینی، دو پلتفرم باقی‌مانده محبوب جهانی، اینستاگرام و واتس‌اپ، فیلتر شدند و محدودیت‌های گسترده‌ای بر پهنای باند اعمال شد.
فروردین/اردیبهشت ۱۴۰۳
اختلال گسترده اینترنت در پی تنش‌های منطقه‌ای
در پی افزایش تنش‌ها در منطقه (اشاره به درگیری با اسرائیل)، اینترنت کشور با اختلالات شدید، کاهش سرعت و قطعی‌های مقطعی مواجه شد. دسترسی به برخی سرویس‌ها و VPNها به شدت محدود گردید که بر کسب‌وکارها و ارتباطات تأثیر منفی گذاشت.
گردآوری شده از گزارش‌های رسانه‌های داخلی (مانند ایسنا، ایرنا)، گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری و اسناد منتشر شده از سوی نهادهای دولتی و مجلس.
۵. اینترنت طبقاتی: تولد یک پدیده شوم
مفهوم اینترنت طبقاتی یا طبقه‌بندی شده، به معنای ارائه سطوح دسترسی متفاوت به اینترنت بر اساس گروه‌های کاربری یا محتوا است. این پدیده در ایران با هدف کنترل بیشتر بر فضای مجازی و ترویج پلتفرم‌های داخلی شکل گرفته است.
گاه‌شمار اینترنت طبقاتی
۱۳۹۰
اعلام طرح «اینترنت حلال» / شبکه ملی اطلاعات (NIN)
پروژه ۶ میلیارد دلاری برای قطع ارتباط ایرانیان از اینترنت جهانی و بومی‌سازی محتوا. هدف، ایجاد یک شبکه داخلی با محتوای «پاک» بود.
۱۳۹۱
تأسیس شورای عالی فضای مجازی (SCC)
این شورا با هدف متمرکز کردن کنترل اینترنت، تعریف سیاست‌ها و هماهنگی تصمیمات در حوزه فضای مجازی تأسیس شد. این شورا نقش کلیدی در پیشبرد اینترنت طبقاتی دارد.
۱۳۹۴
سرمایه‌گذاری قابل توجه در زیرساخت NIN
۲۸۵ میلیون دلار برای توسعه زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات هزینه شد که نشان‌دهنده عزم دولت برای تکمیل این پروژه بود.
۱۳۹۸
هدف‌گذاری تکمیل ۸۰٪ از محتوای NIN
هدف‌گذاری شد که ۸۰٪ از محتوای مورد نیاز کاربران به صورت داخلی و از طریق شبکه ملی اطلاعات قابل دسترسی باشد تا وابستگی به اینترنت جهانی کاهش یابد.
۱۴۰۲ - ادامه دارد
برنامه‌های پیاده‌سازی دسترسی «طبقه‌بندی شده» / «نخبه»
مطرح شدن طرح‌هایی مانند اینترنت «گشایش» برای دانشجویان یا اینترنت «حرفه‌ای» برای کسب‌وکارها که به معنای ارائه سطوح دسترسی متفاوت به اینترنت است.
گردآوری شده از گزارش‌های رسانه‌های داخلی، اسناد دولتی و تحلیل‌های کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات.
ساختار اینترنت طبقاتی در ایران
اینترنت طبقاتی در ایران بر پایه شبکه ملی اطلاعات (NIN) بنا شده و به دنبال ایجاد سطوح دسترسی متفاوت برای کاربران مختلف است. این ساختار، اینترنت را به بخش‌های داخلی و خارجی تقسیم می‌کند.
دسترسی «نخبه»/«حرفه‌ای»: برای گروه‌های خاص (دانشجویان، محققان، برخی کسب‌وکارها) با سرعت و دسترسی بیشتر به اینترنت جهانی.
۶. قیاس با مدل اینترنت چین (فایروال بزرگ)
چین با «فایروال بزرگ» خود، یکی از سخت‌گیرانه‌ترین مدل‌های کنترل اینترنت در جهان را پیاده‌سازی کرده است. مقایسه این مدل با رویکرد فیلترینگ و اینترنت طبقاتی در ایران، شباهت‌ها و تفاوت‌های مهمی را آشکار می‌کند.
شباهت‌ها
- سانسور گسترده: هر دو کشور دسترسی به پلتفرم‌ها و محتوای خارجی را به شدت محدود می‌کنند.
- کنترل زیرساخت: دولت‌ها کنترل مرکزی بر زیرساخت‌های اینترنتی دارند (NIN در ایران، فایروال بزرگ در چین).
- ترویج پلتفرم‌های داخلی: هر دو کشور به شدت از پلتفرم‌ها و خدمات بومی حمایت می‌کنند (مانند وی‌چت و بایدو در چین؛ روبیکا و بله در ایران).
- هدف کنترل اطلاعات: هدف اصلی، کنترل جریان اطلاعات و جلوگیری از دسترسی به محتوای «نامناسب» یا «مخالف» است.
تفاوت‌ها
- توسعه اقتصادی: چین با وجود سانسور، یک اقتصاد دیجیتال داخلی بسیار قدرتمند و نوآورانه ایجاد کرده است، در حالی که فیلترینگ در ایران به اقتصاد دیجیتال آسیب جدی زده است.
- پایداری و سرعت: اینترنت داخلی چین معمولاً پایدار و با سرعت بالا است، در حالی که اینترنت ایران با مشکلات سرعت و پایداری مداوم روبرو است.
- یکپارچگی با اقتصاد: مدل چین به طور یکپارچه با اهداف اقتصادی و صنعتی کشور گره خورده است، اما در ایران، فیلترینگ اغلب به عنوان مانعی برای رشد اقتصادی عمل می‌کند.
- پیچیدگی فنی: فایروال بزرگ چین از نظر فنی بسیار پیچیده‌تر و کارآمدتر از سیستم فیلترینگ ایران است.
۷. اقتصاد دیجیتال جهانی و جایگاه ایران
رشد اینترنت و سهم تجارت الکترونیک از اقتصاد، شاخص‌های مهمی برای توسعه دیجیتال کشورها هستند. بررسی این روندها در سطح جهانی و مقایسه آن با ایران، تصویری روشن از فرصت‌های از دست رفته ارائه می‌دهد.
روند رشد کاربران اینترنت در جهان (میلیارد نفر)
تعداد کاربران اینترنت در جهان به طور مداوم در حال افزایش است که نشان‌دهنده اهمیت روزافزون اتصال جهانی است. ایران نیز در این روند کلی قرار دارد، اما با محدودیت‌های داخلی مواجه است.
داده‌های تخمینی بر اساس گزارش‌های ITU و Statista در مورد رشد کاربران اینترنت جهانی.
ارتباط ثبات اینترنت و سرمایه‌گذاری دیجیتال
کشورهایی با ثبات و سرعت اینترنت بالاتر، معمولاً جذب سرمایه‌گذاری بیشتری در بخش اقتصاد دیجیتال دارند. این نمودار رابطه مستقیم بین این دو شاخص را نشان می‌دهد.
داده‌های تخمینی بر اساس مطالعات جهانی و گزارش‌های مربوط به سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال.
۸. واکنش نهادهای صنفی و فعالان اقتصادی
فیلترینگ تنها کاربران عادی را تحت تأثیر قرار نداده است. سازمان‌ها، انجمن‌های صنفی و فعالان برجسته اقتصادی بارها نسبت به پیامدهای ویرانگر آن هشدار داده‌اند. این بخش به مرور برخی از مهم‌ترین موضع‌گیری‌ها می‌پردازد.
سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور (نصر)
- مهر ۱۴۰۱ (اظهارنظر): "نظرسنجی نصر تهران نشان داد که ۵۰ تا ۷۵ درصد فروش کسب‌وکارهای اینترنتی پس از فیلترینگ کاهش یافته است. این وضعیت به معنای فروپاشی قریب‌الوقوع بسیاری از مشاغل است."
- آذر ۱۴۰۱ (بیانیه): "محدودیت‌های اینترنتی منجر به نابودی اکوسیستم اقتصاد دیجیتال کشور می‌شود و رقابت‌پذیری شرکت‌های ایرانی را در سطح بین‌المللی از بین می‌برد. این روند مهاجرت نیروی متخصص را تشدید کرده است."
- اردیبهشت ۱۴۰۲ (اظهارنظر): "نصر بارها بر لزوم دسترسی آزاد و پایدار به اینترنت تأکید کرده و خواستار بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ برای حفظ مشاغل و جلوگیری از مهاجرت نخبگان شده است."
- تیر ۱۴۰۲ (گزارش/اظهارنظر): "گزارش‌های ما نشان می‌دهد که بیش از ۴۰۰ هزار کسب‌وکار کوچک و متوسط که معیشت میلیون‌ها ایرانی به آن‌ها وابسته است، با خطر فروپاشی کامل مواجه هستند."
- اسفند ۱۴۰۲ (اظهارنظر): "با وجود وعده‌ها، وضعیت اینترنت بهبود نیافته و این امر به بی‌اعتمادی فعالان اقتصادی دامن زده است. پایداری کسب‌وکارها در گرو دسترسی آزاد به اینترنت است."
اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران
- آبان ۱۴۰۱ (بیانیه/اظهارنظر): "قطع و محدودیت اینترنت، اخلال در تجارت بین‌الملل، کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران و آسیب جدی به کسب‌وکارهای کوچک و متوسط را در پی دارد. اینترنت ابزار حیاتی برای تجارت مدرن است."
- دی ۱۴۰۱ (گزارش/اظهارنظر): "زیان ماهانه اقتصاد دیجیتال در سال ۱۴۰۱ به ۳۹.۲ هزار میلیارد تومان رسید که گواهی بر ابعاد فاجعه‌بار فیلترینگ بر اقتصاد کشور است."
- فروردین ۱۴۰۲ (اظهارنظر معاون): "معاون اتاق بازرگانی هشدار داد که هر ساعت قطعی اینترنت ۱.۵ میلیون دلار هزینه دارد و معیشت ۹ میلیون نفر در خطر است که منجر به مهاجرت استعدادها و کاهش سرمایه‌گذاری می‌شود."
- شهریور ۱۴۰۲ (بیانیه): "اتاق بازرگانی بارها بر لزوم شفافیت در سیاست‌های اینترنتی و عدم اعمال محدودیت‌های ناگهانی تأکید کرده است تا فضای کسب‌وکار قابل پیش‌بینی باشد."
- بهمن ۱۴۰۲ (اظهارنظر): "عدم دسترسی پایدار به اینترنت، مانع بزرگی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه صادرات غیرنفتی است. اقتصاد ایران نیازمند اتصال جهانی است."
انجمن تجارت الکترونیک تهران
- مهر ۱۴۰۱ (بیانیه): "فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ، معیشت صدها هزار نفر را به خطر انداخته و بخش بزرگی از اقتصاد دیجیتال مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی را در آستانه فروپاشی قرار داده است."
- آبان ۱۴۰۱ (هشدار): "انجمن هشدار داده است که اختلالات مداوم منجر به موج گسترده تعدیل نیرو، توقف سرمایه‌گذاری و تعطیلی استارتاپ‌ها شده است."
- خرداد ۱۴۰۲ (گزارش): "گزارش‌های ما نشان می‌دهد که ایران در میان پایین‌ترین رتبه‌ها از نظر سرعت و قابلیت اطمینان اینترنت در سطح جهانی قرار دارد که مستقیماً بر رقابت‌پذیری کسب‌وکارهای آنلاین تأثیر می‌گذارد."
- مرداد ۱۴۰۲ (نامه سرگشاده): "انجمن تجارت الکترونیک از وزارت ارتباطات خواسته است که فوراً به اختلالات عمدی در دسترسی آنلاین پایان دهد تا کسب‌وکارها بتوانند به فعالیت خود ادامه دهند."
- دی ۱۴۰۲ (اظهارنظر): "با توجه به وابستگی بالای کسب‌وکارهای کوچک به پلتفرم‌های خارجی، فیلترینگ این پلتفرم‌ها به معنای حذف بخش بزرگی از نیروی کار جوان و خلاق از چرخه اقتصادی است."
۹. رسانه‌های پوشش‌دهنده
